Kastel
Najstariji i najznačajniji istorijski lokalitet Banje Luke je tvrđava Kastel. Nalazi se u središnjem dijelu grada, na lijevoj obali Vrbasa, kod ušća Crkvene u ovu rijeku.
Na mjestu gdje se danas nalazi Kastel, utvrđen je kontinuitet naseljavanja još od doba neolita. Rimljani su na ovom mjestu izgradili naselje Kastru (latinski Castrum), o čemu svjedoče brojni arheološki nalazi – keramika, novac, žrtvenik bogu Jupiteru... Ostaci slovenskog naselja u prostoru današnje tvrđave datiraju iz perioda ranog srednjeg vijeka.
Intenzivna gradnja Kastela počinje u vrijeme turske vladavine, tačnije vezirovanja Ferhad-paše Sokolovića. Izgrađena je tophana (arsenal), utvrđeni grad sa moćnim kulama i tabijama, most na Vrbasu, most na Crkvenoj, te šanac. Na kulama i moćnim zidinama izgrađene su osmatračnice i puškarnice. Tada Kastel dobija izgled koji u osnovi ima i danas. Poseban značaj utvrđenje dobija u austrijsko-turskim ratovima u XVII i XVIII vijeku. Austrougarska vlast je dogradila neke objekte u tvrđavi. U Drugom svjetskom ratu, Kastel je služio kao njemačko uporište, dok je sve do šezdesetih godina XX vijeka bio pod upravom JNA i zatvoren za građanstvo.
Danas Kastel u okviru zidina ima značajne istorijske i turističke lokalitete. U sklopu tvrđave održavaju se sve značajnije kulturne manifestacije, posebno na Maloj ljetnoj pozornici i centralnom prostoru. Pored toga, na Kastelu se nalaze restoran, igralište i mjesta za odmor. Tvrđava je pod zaštitom države, kao nacionalni spomenik.
